Završna faza potpunog rimokatoličenja Zapadne Hercegovine, započeta u petnaestom, dogodila se u dvadesetom veku. U toku dva svetska rata, i u verske-građanskom ratu koji se vodio od 1991. do 1995. godine rimokatolici su, predvođeni svojim biskupima i sveštenstvom, narodnim prvacima i institucijama kojima je duh zadahnula rimokatoličke crkva, nasiljem (pokoljem i proganjanjem) izbrisali i poslednje oaze srpskog pravoslavnog naroda, koji je još u sedamnaest i osamnaestom veku činio većinu stanovništva ovih prostora.
I u Zapadnoj Hercegovini, koja se najduže opirala Rimskoj crkvi i koja je od svih dalmatinskih priobalnih regija poslednja pokatoličena, ponovio se onaj svojevrsni fenomen: prvo je, prešavši iz pravoslavlja u rimokatoličanstvo, srpsko pravoslavno stanovništvo promenilo veru, a onda su krajem devetnaestog veka rimokatoličke svećenici, uz pomoć austrougarske države, Srbe rimokatolike preimenovali u Hrvate, kreirajući ujedno od njih najfanatičnije protivnike Srba i pravoslavlja.Rimokatolička vera, ili kako se to onda zvalo latinska vera, tek u šesnaest veku počinje ozbiljnije da pušta korene u današnjoj Zapadnoj Hercegovini – zapadnim zemljama oblasnog gospodara Stefana Kosače, Herceg od Svetoga Save, što su se prostirale od desne obale Neretve do reke Cetine, na jugu do Jadranskog mora, a na severu severnom oboda Ramske doline, severnih oboda Duvanjskog i na najvećem delu Livanjskog polja. Ovaj istorijski i geografski prostor antropogeograf Jevto Dedijer uvrstio je u Staru Hercegovinu. I u administrativnoj podeli Srpske pravoslavne crkve veći deo Zapadne Hercegovine bio je u sastavu zahumsko-hercegovačke eparhije.
Duvno, kao najisturenija tačka na severozapadu Stare, ali i Zapadne Hercegovine pominje se prvi put u istorijskim izvorima u prvoj polovini osamnaestog veka kao sastavni deo zahumsko-hercegovačke eparhije, ali postoji uverenje da je Duvno odavno bilo u sastavu ove eparhije čija se granica prostirala severnom stranom duvanjskog kraja, što se prenelo i posle reorganizacije Mitropolije hercegovačke i tako ostalo do danas.
Ovaj prostor poklapa se i sa Paganijom, o kojoj u 30. i 36. glavi svedoči najcenjeniji i najviše citirani istorijski izvor O upravljanju državom Konstantina Porfirogenita, koji po reci Neretvi naziva i Neretljanskom oblašću, navodeći da je dugo vremena bila nekrštena i koju su zbog toga zvali Paganijom. U toj oblasti, kako svedoči Porfirogenit, živeli su Srbi kojima je vladao srpski vladar. Neretvljani, čuveni morski gusar, kako tvrdi Porfirogenit, bili su Srbi, a ovamo su došli u vreme cara Iraklija.
Među tri neretvljanske Župe koje je Porfirogenit zapisao pod imenima – Rastoc (Rastok, na istoimenom jezeru kod Vrgorca), Makar (centar u današnjem selu Makar kod Makarska), je i županija Dalen (Duvno) “koja je daleko od mora i oni (tj. njeni stanovnici) žive od obrađivanja zemlje” . Među poznatim istoričara koji su župu Dalen prihvatili kao Duvno bili su Srbi – Ljubomir Kovačević i Ljubomir Jovanović, Hrvati – Tade Smičiklas, Vjekoslav Klajić, zatim Konstantin Jiraček, a zanimljiva su i zapažanja učenog sveštenika Ljube Vlačića.
O srednjovekovnoj veri stanovnika Zapadne Hercegovine, nekadašnje Paganije, svedoče stećci, ostaci raznih grobalja, temelji i spomen o brojnim crkvama i nekoliko manastira. Jedan od najboljih poznavalac srednjovekovnih stećaka u Hercegovini, Hercegovaca po rođenju, rimokatolik po veroispovesti, đak Franjevački gimnazije na Širokom Brijegu, Marko Vego, nudeći brojne dokaze utvrdio je da su te stećke na grobovima podizali vernicima koji su ispovedali pravoslavnu veru, da su to u stvari bili grobovi pravoslavaca. Na ovom prostoru pored drevnih manastira koji su bili podignuti u primorju (Zaostrog, Makarska) i na krajnjem jugozapadnom delu Zapadne Hercegovine, na Duvanjskom polju postojao je manastir Labostin ili Hlabostin; sačuvao se i pečat ovog manastira, ali i još neki materijalni tragovi i narodno sećanje, a koji je, po svoj prilici, bio razoren u prvim vekovima turskog ropstva.
Istoričar Srpske pravoslavne crkve još se nisu dovoljno bavili istorijom hrišćanstva na prostoru nekadašnje Porfirogenitove Neretvljanske oblasti. Ne uzima se dovoljno u obzir ni činjenica da je u Solinu, kod današnjeg Splita, još od apostolskih vremena postojala crkva koju su, kako tvrde neki istraživači, uspostavili apostol Pavle i njegov učenik Tit. Kada je u Rimskom carstvu hrišćanstvo dobilo dozvolu za postojanje i kada je kasnije postalo zvanična državna religija, episkop Solinske crkve imenovani su u Carigradu, a ne u Rimu. Pravoslavna veru, sve do Splitskih crkvenih sabora krajem desetog i početkom jedanaestoga veka, ispovedali su i Hrvati, kojima je rimski papa posle nametao episkope koji su mu se pokoravali. I monaštvo čiji je rodonačelnik Sveti Irinej došlo je na ove prostore sa hrišćanskog istoka. Prvi pravoslavni manastiri u Makarska primorju, kako tvrdi Nikodim Milaš, podignuti su 872. godine u Zaostrogu, Poljicima i Makaru, a manastir u Makaru održao se sve do Petnaestog veka, a njihove razvaline početkom dvadesetog veka narod je nazivalo “manastirinama” . U tim manastirima, o čemu je svedočio fra Ante Lulić, boravili su kaluđeri vasilijanci , iz reda Vasilija Velikog, a tome redu pripadala je i većina monaštva srednjovekovne Crkve bosanske. U tim manastirima su se, kako kaže Nikodim Milaš, primenjivala pravila Antonija Velikog i Vasilija Velikog.
Bogomolje Svetosavske Crkve
Kada je Sveti Sava 1219. godine postao prvi srpski arhiepiskop i uspostavio autokefalnu Srpsku arhiepiskopiju drevni neretvljanski prostori našli su se u okrilju Srpske crkve, gde je, kao četvrta po redu, osnovana Zahumsko Hercegovačka Eparhija, a sedište episkopa bilo je u crkvi Svete Bogorodice na Stonu. Osnivanjem zahumsko episkopije i zahvaljujući duhovnoj delatnosti koju je pokrenuo Sveti Sava uticaj Srpske crkve osetio se i u Neretvljanskom i Makarska primorju. U Makarskoj su tada postojale dve srpske crkve – Svetog Nikole i Svetog Pankracija, a na poluostrvu Pelješcu čije je stanovništvo tada ispovedalo jedino pravoslavnu veru, bile su četiri pravoslavne crkve – Svetog Stefana, Svetog Đorđa, Svetog Nikole i Svete Marije, na ostrvu Korčula uzdizala se tada pravoslavna crkva Svetoga Vida, a na Mljetu manastir Svete Marije.
O tim bogomoljama sačuvali su se pomena u konvencijama srpskih vladara iz loze Nemanjića . Već po osnivanju Humske episkopije Stefan Prvovenčani i Sveti Sava darovali su sabornoj crkvi Svete Bogorodice na Stonu, u kojoj je bilo i sedište episkopa, brojna sela među kojima je bilo i Živogošće kod Makarska, a ova darovnica ponovljena je i u sačuvanoj povelji Uroša kojom se ovo potvrđuje. Stefan Prvovenčani darivao je manastiru Svete Marije na ostrvu Mljetu nekoliko sela, ovu povelju potvrdio je i kralj Milutin. Sačuvala se i povelja kralja Stefana Dečanskog kojom on potvrđuje jednu darovnicu svoje majke manastiru Svete Marije na Mljetu. Mesto u kome je bila crkva Svete Trojice kojoj Jelena, kćerka kneza Lazara Hrebeljanovića i žena vojvode Sandalja Kosače, svojim testamentom namenjuje poklon, za neke istoričar bila je Korčula. Iz ovog vremena je možda i manastir Labostin na Duvanjskom polju.
Srbi sa Makarskog primorja i njegovog zaleđa, iz Zapadne Hercegovine koja se geografski poklapa sa Porfirogenitovom zemljom Neretvljana, poslednji su od svih dalmatinskih oblasti od Bara do Rijeke ostavili pravoslavnu, i prešli u katoličke veru. O tome uostalom svedoče i brojni rimokatolici, istraživači prošlosti makarskog područja od kojih mnogi potiču sa tih predela. Pisac prve poznatije knjige o Makarskoj, Miroslav Alačević tvrdio je da su stanovnici ovih krajeva “najkasnije ostavili pravoslavnu veru, što je u njima, za srednjih vjekova cvala i vladala domaća Bogumilska vera, bogumilstvo i ćirilica i uz nju skopčane književnost” .
On je takođe ukazivao da je u bibliotekama i arhivama manastira u Makarskom primorju bilo dosta starih nepročitanih knjiga i vrednih predmeta koji svedoče o dobu kada je stanovništvo ovih krajeva ispovedalo pravoslavnu veru. Jedan od najpoznatijih rimokatoličkih istraživača makarskog područja druge polovine devetnaestog veka, i jedan od najpoznatijih dalmatinskih intelektualaca toga doba, Mihovil Pavlinović napisao je jednom prilikom: “Priča je u puku da u davne vijeke i Poljičani su bili istočnog obreda kao što je dobar deo dalmatinskih Zagoraca” .Ove tvrdnje ponavljali su još i neki rimokatoličke pisci kao što su fra ante Lulić i don Jakov Boglić koji su za dalmatinske rimokatolike govorili da su to Srbi koji su primili katoličke veru.
Posle splitskog crkvenog sabora iz 1075. godine na kome je odlučeno da se pravoslavlje u Dalmaciji iskoreni, rimokatolički biskupi iz Splita nasrtali su tokom srednjeg veka na Neretvljansku oblast da Neretvljane stave pod skut rimskog Pape. Tokom dvanaestog i trinaestog veka Srbi na čelu sa plemićkom porodicom Kačić, koja je držala tvrdi grad Omiš, snažno su im se suprotstavljali. Ljudi gospodara Omiša, Nikole Kačića (1167 – 1180) kamenovali su ispod debelog brda kod Mostara splitskog nadbiskupa Rajnerija. Posebno se srčani odupirao nasrtajima rimokatoličanstva knez Mladuč Kačić koji je organizovao napad na krstaše koji su se preko njegove teritorije kretali u Svetu zemlju, a sam knez Mladuč je optužen da je ubijao, i čak žive derao krstaše. Rimokatolički svećenici nisu imali pristupa ovim krajevima kada je Neretvljanska oblast ušla u sastav srednjovekovne Bosne.
Verolomne velmože Vlatkovići
Neki istraživači, pozivajući se na jedan dokumenat, pisan na pergamentu, koji se čuvao u arhivu samostana u Makarskoj, tvrde da je rimokatoličke veru u ovom delu Dalmacije i njenog zaleđu uveo na silu srednjevekovni velmoža Žarko Humski, gospodar ovog područja. On je navodno 1468. godine naredio da se iz samostana u Makarska primorju isteraju rimokatoličke monasi iz reda Svetog Avgustina, a na njihovo mesto doveo je franjevce. Arheografskim ispitivanjima ovog dokumenta, koje su u dvadesetom veku uradili hrvatski naučnici, utvrđeno je da je reč o falsifikatu rimokatoličke crkve, urađenom u osamnaestom stoleću.
Ovaj falsifikovani dokumenat čuvao se sredinom dvadesetog veka u arhivu samostana Zaostrog, a hrvatski istoričar Karlo Jurišić smatra da neki njegovi navodi “mogu biti istiniti” . Iznesen je i podatak da je Žarko Humska 1460. godine na silu preuzeo vlastelinstvo Zaostrog, odakle je, sa njihovog poseda, proterao srpsku pravoslavnu vlastelinsku porodicu Jugovića, a onda izložio njihovu imovinu javnoj prodaji, koju je zatim sam kupio. Na novokupljenom posedu našao se i pravoslavni manastir Zaostrog, iz koga je proterali pravoslavne kaluđere, na njihovo mesto doveo je rimokatoličke monahe Svetog Avgustina, avgustijance, a kasnije je umesto njih 1468. doveo bosanske franjevce.
U istorijskim izvorima koji svedoče o poslednjim godinama postojanja srednjovekovne oblasti Hercegovine, koja je bila posed oblasnog gospodara Stefana Vukčića Kosače, često se pominje Žarko Humska. Pripadao je porodici Vlatkovića koja je na istorijskoj sceni imala nekoliko velikaša, i bila je u vazalnim odnosima prema Kosačama sa kojima je bila u stalnim sukobima. A te sukobe podgrevali su svi oni koji su kao i Vlatkovići bili u neprijateljskim odnosima sa Hercego Stefanom, a naročito je to činila Dubrovačka Republika.Vlatkovići su, kako smatra Vinko Foretić, bili samostalni u odnosu na oblasne gospodare Kosače, a godine 1466. stavili su se pod okrilje ugarskog kralja Matijaša.
Izgleda da je u to vreme ova porodica prihvatila i rimokatoličke veru a jedan od Žarko braće, knez Andrija Vlatković pristupio je 1458. godine Franjevački redu gde je dobio ime Avgustin, ostavši među franjevci samo dve godine, a onda se vratio svojoj ženi. Izgleda da je Avgustin, ili Fragustin kako su ga zvali savremenici, bio labilna ličnost; godine 1482. prihvatio je vrhovnu vlast Turaka, a neki smatraju da je tada bio i prešao na islam, a onda se opet vratio rimokatoličanstvu, do kraja života zadržao redovničko svoje ime, i sahranjen je u samostanu Zaostrog.Izgleda da ga je nadživeo brat Žarko koji je umro u dubokoj starosti 1498. godine.
Postoji mogućnost da su velikaši iz pokatoličene plemićke porodice Vlatkovića, podsticani iz vrhova rimokatoličke crkve, u vreme kada je pred turskim osvajačima nestajala samostalna srednjovekovna bosanska država, ali posle nje i Hercegovina herceg Stefana, pravoslavne manastire u Makarska primorju prepustili rimokatolicima.
Franjevci zaposedaju pravoslavne bogomolje
I pored brojnih istorijskih izvora koji svedoče o padu Hercegovine i dolasku Turaka, kada je na samom kraju zaposednuto i Makarsko primorje, teško je kompletirati potpuniju predstavu o verskim prilikama koje su vladale u vreme turske vladavine u trajanju od jednog i po veka. Za ovaj prostor koji je bio od strateškog značaja borili su se Turci, Mlečani i Mađari, a česti ratni sukobi donosili su pustošenje i preseljavanja stanovništva. U tim pustošenje stradala su i naselja i manastiri. Takva preseljavanja zabeležena su 1503. godine, kada se starosedelačko stanovništvo povuklo na sigurnija staništa na susedne ostrva, a najviše na HVAR, a na njihova mesta iz makarskog zaleđu naseljavali se novo stanovništvo, među kojima je bilo dosta bosanskih Pravoslavaca koji su kasnije prevođeni u rimokatoličke veru. Tada je, kako tvrdi Jakša Ravlić, došlo i nekoliko bosanskih franjevaca koji su se naselili u opustelim manastirima Zaostrogu i Makarskoj.Manastir u Makarskoj prvo su zapalili Turci, ali su ga palili i rimokatolici – Mlečani koji su ovu bogomolju spalili 1537. godine pod izgovorom, da se u njoj “Turci ne bi utvrdili” . Mlečane su ponovo potisnula Turci koji su spalili ono što je preostalo u Makarska primorju.
Ne zna se tačan datum gradnje sadašnjeg samostana u Makarskoj. Jakša Ravlić iznosi podatak da je crkva makarskog samostana bila izgrađena 1620. godine.Ima i mišljenja da je to bilo u vreme biskupa Stjepana Blaškovića koji je umro 1776. godine i koji je sahranjen u ovom samostanu, a uzima se da je ove godine izgrađena crkva. Nije jasnija sudbina preostala dva samostana u Makarskom primorju – Zaostroga i Živogošća. Sadašnja crkva samostana u Zaostrogu kod Makarske sazidana je 1747. godine. Crkva zaostroškog samostana sazidana je 1747. godine, a kako da svedoči ćirilički nalepnicu samostan je osvetio biskup Bosne Požega i Beograda, Franjo Baličević. Prvo monaško pribežište u Zaostrogu kako kaže Ljubo Vlačić, podignuto je 872. godine, a podigli su ga monasi istočnog obreda. Ploča sa ćiriličnim natpisom, koja je bila u zidu prvobitne manastirske crkve, postojala je sve do 1747. godine, kada su franjevci u neposrednoj blizini ove crkve od zidova stare gradili novu, pri tome su namerno obrisali prvobitni Ćirilični natpis.
Na izvoru Drvenika, pored manastira Zaostrog bila je kula, na čijim zidovima je bio urezan Ćirilični natpis, koji su fratri takođe izbrisali. O tom surovom obračunu sa ćiriličnim natpisima koji su svedočili o drevnim pravoslavlju na Makarska primorju govori i Alberto Fortis koji je 1774. godine objavio Putopis sa puta po Dalmaciji. On sa rezignacijom ukazuje na to da su franjevci u Zaostrogu “u gradnji svoje nedavno načinjene crkve koristili veliku količinu drevnog kamenja sa koga su pomno ogulili slova. Skupljali su ga po obližnjim mestima, a specijalno po ruševinama uz Neretvu; ko zna koliko gubitaka lijepih zapisa dugujemo njihovoj revnost “.
Ako je verovati Franjevačkom izvoru iz 1720. godine, najstariji pomen o sadašnjoj samostanskoj crkvi u Živogošću je iz 1612. godine, a podignut je na razvaline starije bogomolje. Turci su ga više puta, pljačkali, ali ga nisu palili.
Ostaci srednjovekovnih verskih spomenika – crkava i grobalja u Makarskom primorju, što su uostalom potvrdila i istraživanja Nevenke Božanić-Bezić, po položaju koji zauzimaju u odnosu na strane sveta, ukazuju na to da su ih podizali pravoslavni vernici. Većina crkava podignutih u srednjom veku, što su ih posle prisvojili rimokatolici, koje su ostale na prvobitnim osnovama, okrenute su u pravcu istok-zapad, sa oltarom na istoku, a pročeljem na zapadu, kako se uostalom i grade pravoslavne crkve. Sličan je slučaj i sa nepomeranim stećcima i kamenim pločama na srednjovekovnim groblja.
Takav primer pruža i crkva Svetog Mihovila u selu Igrani kod Makarska za koju se smatra da je zidana krajem jedanaestoga i početkom dvanaestog stoleća.Isti je slučaj i sa crkvom Svetog Ivana u selu Podacima za koju se veruje da je podignuta u jedanaestom ili na početku dvanaestog veka. Sa oltarom okrenutim prema istoku i pročeljem na zapadu je i crkva Svetog Nikole u Brelima koja se prvi put pominje u jednom dokumentu iz Šesnaestog veka. Isti položaj prema istoku i zapadu zauzima i crkva Svetog Petra u Makarskoj za koju se pretpostavlja da potiče iz petnaestog veka, zatim crkva Svetog Stefana u Drašnicama koju je 1466. godine podigao Herceg Stefan. Očigledno je da su pravoslavni sagradili u Tučepima u osamnaestom stoleću sagradili crkvu posvećenu Bogorodici, što potvrđuje položaj istok-zapad u kome je postavljena.
Kao u Bosni, Istočnoj Hercegovini, Lici, Zapadnoj Srbiji, i u Makarskom primorju na grobovima uglednih pokojnika podizani su kameni belezi – stećci. Grobovi nad kojima su se postavljana takvi nadgrobnici, ako su u njima počivali pravoslavni hrišćani, zauzimao su pravac istok-zapad tako da je glava pokojnika bila okretana prema zapadu. U groblju koje se prostire oko rimokatoličke crkve u donjim Brelima kod Makarska sačuvalo se nekoliko stećaka koji od vremena kako su postavljeni nisu bili pomerani, a koji zauzimaju pravac istok-zapad. Nepomerani stećci okrenuti u pravcu istok-zapad nalaze se i kod rimokatoličke crkve u selu Bastu i u Igranima.
Na nekima od tih grobova, i pored upornih nastojanja rimokatoličkih sveštenika da zatre svaki trag ćirilici, ipak se do sredine dvadesetog veka sačuvao poneki Ćirilični natpis. Na jednoj nadgrobnoj ploči u selu Drašnicama kod crkve Svetog Jurja uklesano je ćiriličnim slovima ime Stjepana Vitasovića, a na jednom stećku u Tučepima uklesano je srpskim ćiriličnim pismenim ime Pavla Nimčića. Polovinom devetnaestog veka, kako je tvrdio Petar Kadčić Peko u tučepskom groblju bilo je znatno više takvih natpisa. Sredinom devetnaestog veka pored samostana Zaostrog, kako tvrdi Kačić, postojala je nadgrobne ploča na kojoj je ćirilicom bilo uklesano ime Radovana Radlovića i Luke Vojnovića.
Uz Zapadnohercegovačke samostane Makarske, Zaostrog i Živogošće u Makarskom primorju, iz koga su u vreme turske vladavine franjevci razvili misionarski rad prevodeći u rimokatoličke veru Primorce, pravoslavne Srbe, svrstao se i samostan Svetog Petra na Šćitu u Rami. Ovaj samostan, koji se javlja kao značajno žarište rimokatoličanstva u prvim vekovima turske vladavine, podignut je na na krajnjem severoistočnom delu Zapadne Hercegovine, ukleštivši se duboko u Bosnu u dolini reke Rame, desne pritoke Neretve. Monasi ovog samostana, priznajući vlast makarskih biskupa, svoj misionarski rad su usklađivali sa radom ostalih samostana u Makarskom primorju.
Ustalilo se mišljenje da su u Rami oduvek živeli rimokatolici i muslimani, a da tamo pravoslavnih Srba nikada nije bilo. Ali neki podaci koje iznosi Milenko S. Filipović upućuju na to da je ovde u srednjem veku živelo stanovništvo koje je ispovedalo pravoslavnu veru. Filipović je ove krajeve obilazio i istraživao u vremenu od 1931. do 1935. godine, kada je našao dokaze da su u Rami u srednjem veku, ali i u kasnijim vekovima turske vladavine živeli pravoslavni Srbi iza kojih su ostala kućišta, crkvišta i groblja koje su tada ramski rimokatolici i muslimani nazivali grčkim groblja, grčkim crkvama, a ljude čiji su to tragovi bili – Grcima. Istražujući Ramu, krećući se od sela do sela, on je na 24 mesta našao grčke tragove koje je i opisao.
Reči Grk, grčko naselje, grčko groblje i grčka crkva Filipović je ovako objasnio prihvativši tumačenje ovog pojma koji nudi Rečnik hrvatskog ili srpskog jezika Jugoslovenske akademije iz Zagreba: “Pripadnici zapadne ili katoličke crkve nazivani su u našim zemljama ranije, a ponegde i danas se zovu , latin, zbog upotrebe latinskog jezika u Bogosluženje. Slično tome, razni naši pisci već od 15. veka (1470), upotrebljavali su ime Grk u značenju, čovek koji pripada istočnoj, pravoslavnoj crkvi ‘.
Mogućno je da su se, ne samo u pisanoj književnosti nego i u narodu, za razliku od Latina, pripadnici istočne ili pravoslavne crkve zvali Grcima, jer je to hrišćanstvo i došlo sa te strane, i Bogosluženje bilo na grčki način, a ponegde i ponekad i na grčkom jeziku. Pored toga pravoslavno stanovništvo jugoslovenskih zemalja dugo je bilo potčinjeni grčkoj patrijaršiji “. Predanja o pravoslavnim (Grcima) koji su nekada sve do osamnaestog veka živeli u Rami koje je Filipović zabeležio tridesetih godina dvadesetog veka u rimokatoličkoj i muslimanskoj sredini bila su još dosta živa.
Srednjovekovni istorijski izvori ne pominju ni jednu rimokatoličku bogomolju ni samostan na celom području Rame, mada neki pisci franjevačkih hronika tvrde suprotno. Ne pominje se ni jedan manastir srednjovekovne Crkve bosanske. Smatra se da je samostan Svetog Petra u Rami podignut posle 1500. godine. Moguće je da su se, služeći se uigranim postupcima, fratri dokopali nekog starog crkvišta ili manastirišta na Šćitu u Rami, oko koga je bilo srednjovekovno groblje. Od moćnih ramskih begova Kopčića i Dugalić isposlovali su dozvolu da u prvoj polovini Šesnaestog veka zasnuju samostan, i otpočnu misionarenje i širenje rimokatoličke vere ne samo u Rami nego i na Duvanjskom polju i široj okolini.
Prvi pomen ramskog samostana u istorijskim izvorima je iz 1523. godine, kada su Turci popalili neke samostane u Bosni pa među njima i ovaj u Rami. Ova rimokatolička bogomolja se zatim pominje u u Franjevačkim letopisima uglavnom onda kada bi ga palili ili pljačkali Turci ili razbojnici. Naposletku su i sami fratri zapalili svoj samostan. Dogodilo se to u jesen 1687. godine u vreme mletačko turskog rata, kada su ramski franjevci stupili u kontakt sa Mlečanima, kujući zaveru za podizanje raje na ustanak, pa su turske vlati poveli istragu protiv ramskog gvardijana. Posle jednog upada uskoka koji se desio u jesen 1687. godine, nekoliko meseci posle pogibije Stojana Jankovića na Duvanjskom polju, ramski franjevci sa oko 150 rimokatoličkih porodica, kojima su se pridružile i neke pravoslavne porodice, iselili su se na mletačku teritoriju u okolinu tvrđavice Sinj. Ovu seobu franjevci su kasnije vezali za ime kotarskog Serdar Stojana Jankovića, Srbina pravoslavne vere, kako je on tobože došao u Ramu i izveo narod u Sinjsku krajinu, a ovo predanje je razradio i domislio Jeronim Vladić.
Dva veka posle seobe franjevaca iz Rame i odlaska rimokatoličkih, ali i pravoslavnih porodica sa Duvanjskog, Livanjskog možda i Kupreškog polja, ali i iz Skoplja (Bugojanske doline) ovi prostori su opusteli. Na njima je ostalo malo hrišćanskih porodica. Pominje se podatak da je u ovim krajevima ostao samo jedan franjevac. Sve do početka devetnaestog veka u samoj Rami, ali i šire franjevci nisu imali stalnog mesta boravka, pa su im Turci dozvolili da u selu Proslapu za verske potrebe podignu jednu skromnu kuću. Tek 1855. godine fratri su od begova Dugalić otkupili prostor na Šćitu u gde su bile ruševine njihovog nekadašnjeg samostana, a novo zemljište od istih begova otkupljeno je 1857. godine. Posle austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine počela je gradnja nove samostanske crkve koja je završena 1881. godine.
Franjevci vešto koriste Tursku vlast
U zemljama kojima su zagospodarili Turci franjevci su se brzo snašla. U poslednjim decenijama srednjovekovne bosanske države, dok se živelo pod stalnom turskom pretnjom, kralj i regionalno gospodari Bosne, ostavši bez ijednog saveznika, okretali su se na zapad, očekujući pomoć koju im je papa obećavao, a ta pomoć unapred je uslovljavana novim ustupcima. Još u to vreme franjevci su se izvestili kako da isposluju dozvole za gradnju rimokatoličkih bogomolja i samostana, koje su podizali novcem koji im je nemilice davane iz papinske blagajne. Velika umeća razvili su tada franjevci u obrlaćivanju, ubeđivanje, ucenjivanju i podmićivanju pravoslavnih duša, prevodeći ih u rimokatoličanstvo. Ta svoja umeća uspešno su počeli da primenjuju i pod turskom upravom, lako nalazeći puteve koji su ih vodili do cilja.
I u ovom slučaju iza bosanskih franjevaca uvek je stajala Rimska kurija, koja bi angažovala delegate rimokatoličkih zemalja u Carigradu koji su tamo zastupali svoje vladare. Oni bi uzgred tražili poneku olakšicu i za bosanske franjevce. Među takvima su posebno bili agilni austrijski delegati. Značajne usluge rimokatoličkoj crkvi u Bosni napravili su poslanici Dubrovačke republike na Porti koji su za franjevce tražili dodatne slobode i ustupke, a porta ih je potvrđivala fermanima. Vrlo rano još 1463. godine franjevci su obezbedili ferman turskog sultana Mehmeda koji im je dao potpune slobode da deluju u Bosni. Tako su franjevci, mašući vešto fermanima turskih sultana, opsedali predstavnike turskih vlasti u Bosni, tražeći nove ustupke.
Prilike u kojima su se našli pravoslavni hrišćani u vreme turske vladavine bile su izuzetno povoljne za misionarski rad franjevaca. U pustošenje i ratnim stradanja na udaru turske vojske prvo su se našle pravoslavne crkve i manastiri, a onda i njihovo sveštenstvo. Posle pustošenje jedan deo naroda se raseljavao, a drugi vraćao na stara ognjišta, ali često bez svoga sveštenstva. Sve dok 1557. godine nije obnovljena Pećka patrijaršija, mnogi predeli na prostorima srednjovekovne bosanske države, pa i Zapadne Hercegovine bili bi više godina bez pravoslavnog sveštenstva.
U takvim uslovima nije bilo teško franjevcima da ubede pojedine srpske porodice na preveravanje, pogotovo što je u to vreme i rimokatoličke crkva poštovala stari julijanski kalendar, što su i franjevci kao i pravoslavni popovi bili iz istog naroda, govorili istim jezikom, što su franjevci u to vreme najčešće pisali srpskom ćirilicom. U takvim uslovima otvarali su im se pravoslavni domovi, gde su nalazili pravoslavne i uvodili ih u rimokatoličke veru. Ponekada su im išli na ruku i sami predstavnici turske vlasti od kojih su mnogi, kao franjevci bili konvertiti, poislamljeni Srbi, otpadnici od pravoslavne vere, pa ih je zbližavalo to otpadništvo.
Još iz vremena srednjovekovne države bosanske imali su franjevci razrađen metodologiju pristupa lokalnim moćnici, o čemu govori i Nikodim Milaš, navodeći kao primer svedočenja fratra Zlatovića koji kaže da su “frankovci znali tako se ponašati da su kod glavatih Turaka nalazili prijateljstva i zaštite, što im je čudo koristovalo u vršenju pastirskih dužnosti. Nalazi se po arhivama samostana dosta prijateljskih dopisa bosančicom i turskih listina ovih vremena koji im služi za putne listove i prosto hodanje po susednih mesta po kojih čestokrat mogahu mirno obavljati poslove “. Takvim postupcima su se franjevci služili kada je trebalo od turskih vlasti obezbediti dozvolu da na ruševinama neke pravoslavne bogomolje zasnuje crkvu ili samostan. U jednoj od takvih prilika, kako kaže, Jeronim Vladića, franjevci “ne ostadoše skrstenih ruku, časa ne počasiše, nego odmah jedni padoše na vruće molitve, jedni poletiše po dvorovima. Vlast vezira, emira i uglednih bega koje je trebalo zlatom potkupiti”.
Lov na pravoslavne duše
Očigledno je da su se franjevci zahvaljujući podršci Rimske kurije u šesnaest veku bolje snašli od pravoslavnih, od predstavnika turskih vlasti u Makarskoj dobili su dozvole da preuzmu ruševine starih manastira Makar, Zaostroga i Živogošća i brojnih crkava. Neki Franjevački istoričar pominju da je u to vreme aktivno delovale i Makarska biskupija. Ali sve do sredine sedamnaestog veka, dok su Makarska primorje gospodarili Turci Makarskim rimokatolicima mogli su da upravljaju samo naslovni biskupi čija su sedišta bila van ovog područja.
Docnije se kao Makarska, duvanjski i Smederevski biskup pominje jedan seoski fratar, Nikola Ugrinović, koji je takođe nosio naslovne titule tri biskupije: smederevske, duvanjske i Makarske, a živeo u selu u Poljicima, daleko od svojih biskupije, gde je i umro 1577. godine. Čini se da je odrešene ruke za svoj rad na prostoru Makarska, sve do Mostara i u jugozapadnoj Bosni imao biskup Bartul Kačić Žarković, koji je na biskupsku stolicu seo 1615. godine. Njegovo sedište bilo je u samostanu Zaostrogu.
Umro je 1645. godine, a nasledio ga 1646. godine Petar Kačić, a te godine Makarska sa okolinom ušla je u sastav Mletačke republike, kada su za rimokatoličke crkvu nastupila povoljnija vremena. Kačić je umro 1685. godine, a na njegovo mesto došao je Nikola Bjanković koji je uložio veliki trud u katoličenje pravoslavnih, a tvrdi se da je u tome imao velikog uspeha. Umro je u dubokoj starosti, a nasledio ga je Stjepan Blašković. Posle njega na biskupskoj stolici sedeo je Fabijan Blašković. Umro je 1819. godine, a posle njegove smrti Makarska biskupije pripojena je Splitskoj biskupije.
Sporeći se kod viših crkvenih vlasti sa Makarska biskupa, na scenu je stupila Mostarska biskupije, čiji je osnivač 1625. godine bio fra Dominik Andrijašević.
Na primeru Mostarske biskupije najbolje se može pratiti način kako je Rimska kurija u prošlosti na Balkanskom poluostrvu osnivala nove biskupije i kako se i od čega počinjali. Mostarska biskupija, o čemu svedoči jedan izveštaj Kongregacije za propagandu vere iz 1623. godine, na prostoru na kome je delovale u vreme osnivanja nije imala ni crkava ni vernika ni sveštenstvo. Jedina hrišćanska bogomolja na prostoru biskupije bila je kapelica Svetog Stevana u Čitluku, koju su 1540. godine razrušili Turci. Uz zalaganje makarskog biskupa franjevci su je obnovili 1614. godine. Nije isljučeno da je ta crkvica prethodno bila pravoslavna. Pored crkvice bile su samo tri rimokatoličke kuće.
U samom Mostaru u vreme osnivanja biskupije bilo je samo deset rimokatoličkih trgovačkih porodica. Ta nova biskupije početkom sedamnaestoga veka umešala se u jagmu i za Duvanjsko polje što je izazvalo strašno protivljenje Makarske i Trebinjske biskupije. Za nepuna tri veka svoga delovanja, zahvaljujući ognju, maču i najcrnjem prozelitizmu, na području ove biskupije osim rimokatolika više nema vernika drugih vera.
I pored povoljnih uslova za delovanje na teritorijama koje su bile u granicama turske države, tokom šesnaestog i početkom sedamnaestoga veka franjevci u početku nisu postigli neke značajnije uspehe u prevođenju pravoslavnih u rimokatoličku veru. U izveštaju makarskog biskupa Bartolomeja Bartula Kačića iz 1626. godine potvrđuje se da su u svim parohijama – župama njegove biskupije, u čiji sastav su uvršteni Duvno i Rama, u većini bili pravoslavni. Slično stanje, prema izveštaju istog biskupa, bilo je i deset godina kasnije. Duvanjska i ramska župa (parohija) bile su u sastavu samostana Svetoga Petra u Rami. Biskup izveštava da je prilikom ove posete u duvanjskom selu Lipi sa pravoslavne na rimokatoličke veru preveo 31 lice, a u Brišniku, selu u kome je rođen hajdučki harambaša Mijat Tomić, deset lica.
U prevođenju pravoslavnih u rimokatoličku veru posebno se istakao Makarski biskup Nikola Bjanković koji je prethodno dvanaest godina misionario po Hercegovini i za to vreme u rimokatoličke veru je “preveo mnoge šizmatike (pravoslavne, prim. JB) i krstio mnoge turske porodice”. Njegov učinak hvali i hroničar ramskog samostana Jeronim Vladića koji govori kako je Bjanković na razmeđu sedamnaestoga i osamnaestog veka preveo mnoge pravoslavne u rimokatoličke veru.
Najveće uspehe u katoličenju srpskog življe postigli su franjevci na dalmatinskoj teritoriji koja se nalazila u sastavu Mletačke Republike, a veliku pomoć pružila im je mletačka vlast. Posle poraza Turaka pod Become 1683. godine bosanski franjevci, podsticani od Svete stolice, brzo su zaboravili na privilegije koje su im Turci dali, počeli su šurovati sa Mlečanima i Austrijancima prikupljajući važne obaveštajne podatke, a pripremali su teren za upade uskoka na tursku teritoriju, što je kod Turaka izazivalo podozrenje, a onda i odmazde, u kojima nisu šteđeni ni franjevci ni njihove bogomolje. Zbog toga su franjevci počeli organizovano da preseljavaju na mletačku teritoriji veliki broj rimokatoličkih, ali i pravoslavnih porodica.
Prva takva seoba dogodila se 1650. godine kada su se na mletačku teritoriji doselile 54 bosanske porodice. Nova seoba zbilo se 1684. godine pod vođstvom franjevci Šimuna Brajinovića, a zatim su usledila već pominjana seoba koja se desila 1687. godine, nekoliko meseci posle smrti Stojana Jankovića. Franjevcima samostana u Zaostrogu pripisuje se zasluga što su na teritoriji koju je u sedamnaesteom i osamnaestom veku kontrolisala Mletačka republika iz zaleđa koje je bilo u sastavu Turske Carevine preveli oko 4.000 hrišćanskih porodica. Sam fra Andrija Bebić preveo je oko 500, a Franjo Radatović oko 320 porodica Mletačka vlast u Dalmaciji, čiji su nosioci bili vatreni rimokatolici, težeći da sve stanovništvo prevede u rimokatoličke veru često je primenjivala silu kako bi pravoslavne naterala na preveravanje, oduzimajući im i neke njihove crkve i dajući ih franjevcima.
Krajem sedamnaestoga veka franjevcima se pri ruci našao mletački providur Dalmacije Petar Valijer koji je i sam bio fanatični rimokatolik, on je, izlazeći u susret dalmatinskim biskupima, primenjivao državne mere, prisilno pokrštavajući pravoslavne Srbe. Pomoć mletačke države posebno je iskoristio splitski biskup Stefan Kosmi koji je tvrdio da je u to vreme na rimokatoličku veru preveo nekoliko hiljada pravoslavnih Srba, a sami fratri su se u svojim spisima tada hvalili da je bilo oko 25.000 preverenika. Posebno je uspešno rimokatoličenje bilo oko Vrlike, Sinju i Dicima. Splitska biskup Stefan Kosmi hvali se u jednom izveštaju Svetoj stolici, pisanom 1685. godine kako svake sedmice iz pravoslavne u rimokatoličke veru prevede po nekoliko ljudi. U jednom drugom izveštaju Komisiji za propagandu vere ovaj biskup se žali na teško siromaštvo u kome žive u katoličku veru tek prevedeni vernici.
Za to vreme predeli u Makarskom zaleđu iz kojih se iselio narod predvođen bosanskim fratrima ostali su pusti. Ostalo je toliko malo naroda da je, kako svedoče sami franjevci, u “svem Duvnu, Lievnu i Kupresu do Rakitna bilo samo dva župnika, a moguće je (…) u oko Rame predelu bio još jedan sveštenik”. I pre seobe ramskih franjevaca ovi predeli bili su retko naseljeni. Prilikom obilaska Duvanjskog polja 1671. godine Makarski biskup fra Marijan Lišnjić, koji je, što je i razumljivo, samo vodio računa o rimokatoličke dušama, na Duvanjskom polju je našao svega 300 vernika, ali oni nisu imali ni jednu bogomolju.
Iskorenjivanje pravoslavlja na Pelješcu
Početkom dvadesetog veka među žiteljima Pelješca (Rata) još je bilo živo sećanje na vremena kada su žitelji ovog vremena ispovedali staru ili pravoslavnu veru, a održala se predanja o crkvama koje su prethodno bile pravoslavne ili grčke, kada su pripadale “rišćanima” ili “vlasima “. Smatra se da je dobar deo stanovništva ovog poluostrva bio poreklom iz Bosne, Hercegovine, okoline Novog Pazara. Pominje se da je kod mesta Kune na Pelješcu bio pravoslavni manastir u kome su živeli kaluđeri čiji zidovi su postojali početkom dvadesetog veka. Prilikom izgradnje puta krajem devetnaestog veka pronađena je kamena ploča na kojoj je bio Ćirilični natpis za koji se verovalo da je pripadao manastiru, ploča na žalost nije sačuvana. Rimokatolička crkva Svetog Petra i Pavla u Trpnju nekada je bila pravoslavna. Pravoslavna crkva na Pelješcu postojale su u Pijavčini, Žuljanima, Crnoj Gori i Janjini. Sačuvalo se sećanje da je pravoslavni narod ovog poluostrva prisilno pokatoličen, da je Dubrovačka republika to učinila koristeći oružanu silu, da su snažan otpor pružili žitelji sela Osbjave i Potomnje, ali da je vlast primenila silu i oružje kada je bilo i mrtvih glava.
Početkom dvadesetog veka stanovnici sela Gornja Vrućica na Pelješcu slavili su pravoslavni Božić. Sačuvao se običaj loženje Badnjaka uoči Božića i mirboženje onako kako to čine pravoslavni Srbi. Početkom dvadesetog veka narod Pelješca je pevao “o Marku, Milošu, Momčilu, Relji, Vukašinu, Strahinjiću Banu, Crnojević Ivu, Dojčinu vojvodi, Vuku Brankoviću, Herceg Šćepan, Jankoviću, Smiljanić, o Kosovu, Šar planini, Prilipu”. Mnoge porodice sa Pelješca nosile su i dalje svoja srpska prezimena kao što su Vuletić, Radulović, Šainović, Lazić, Lazarević, Milanović, Milovanović, Radović, Radoš, Stanišić, Jugović, Miličić, Milići, Miletić, Vukica, Bogojevići, Radulići, Mirković, Tomašević.
Arhive samostana u Makarskom primorju poseduju brojne dokumente u kojima se svedoči o prevođenju pravoslavnih u rimokatoličke veru. Takav jedan dokumenat, navodno iz 1451. godine pominje Petar Kadčić Peko u kome se tvrdi da je neki franjevac Franjo Momović preveo u rimokatoličanstvo 736 pravoslavne porodica. Tvrdi se da je franjevac Bariša Arbić preveo na katoličke veru oko 30 Turaka, a franjevci Lovri Ljubušaninu zabeleženo je u biografiju da je preveo na katoličke veru jednu udovica i njenu ćerku.
Svedočanstvo o masovnom prevođenju u osamnaestom veku Neretvljana u rimokatoličke veru ostavio je fratar Luka Vladimirović, koji se hvalio da je potomak srpske kraljevske loze, u svom delu (Chronicon archiviale conventus Sanctae Mariae Zaostrogiensis, Venetiis, 1770) koje je potpisao pseudonime Lucius Narentinus. On sa posebnim uvažavanjem navodi imena rimokatoličkih sveštenika na prostoru neretvljanske oblasti koji su se istakli u prevođenju pravoslavnih u rimokatoličke veru. Sa posebnim ponosom ističe kako su rimokatoličke veru primile ugledne srpske porodice: Miletić, Vidović, Vuletić, Martinović, Knežević, Milošević, Savić, Popović, Orašnjak, Tadić, Rajčević, Bilešanin (Bjeliš). I sam Vladimirović u svom delu pohvalio se kako je preveo na rimokatoličke veru porodice Brkić, Zubičević, Laurić, Sekulić, Pavkovića, Sandić, Milovac, Mostarac … Kao svoju životnu zaslugu on ističe i to što je preveo na rimokatoličke veru 12 pravoslavnih devojaka.
I Makarski Ljetopis koga je pisalo nekoliko fratara od 1773. do 1794. godine svedoči o mržnji rimokatoličkih sveštenika i njihovih vernika prema pravoslavnim Srbima ili rkaćima kako su oni pogrdnim nazivani o odnosu rimokatoličke crkve i njenih vernika prema pravoslavnim koji su živeli u Makarskom primorju u drugoj polovini osamnaestog veka. Franjevački letopisac sa simpatijama piše o poznatom hajduku iz imotske krajine Jovanu Bušiću-rosi harambaši, rimokatoliku koji je još slavio svoju krsnu slavu Svetog Jovana Krstitelja, ali po novom gregorijanskom kalendaru, kada je 1775. godine, na dan njegove krsne slave Svetoga Ivana Krstitelja u Imotskom polju ubio tri pravoslavna Srbina – rkaća jer su orali, a nisu poštovali rimokatolički praznik. Taj isti Rosa presreo je duvanjske trgovce, a među njima i jednog Rkaća – pravoslavnog Srbina jer nije umeo da očita Očenaš Rimske crkve. Sa nasladom Franjevački letopisci beleže kako su mletačke vlasti u Makarskoj 1778. godine zaplenile robu jednog mostarskog trgovca – rkaća.
Proces prisilnog prevođenja pravoslavnih u rimokatoličku veru nastavio se i u devetnaestom veku. Tokom 1817. godine rimokatolici su spalili arhivu srpske crkvene opštine u Metkoviću, u kojoj su postojali podaci o stradanju pravoslavnih od rimokatoličke crkve i mletačkih vlasti, ali i austrijskih vlasti samo zbog toga što su ispovedali svoju staru veru. Pozivajući se na dokumenta koja su ostavili pravoslavni sveštenici u Metković, Vlačić navodi da su im 1837. godine vlasti po nalogu rimokatoličkih crkvenih dostojanstvenika bili zabranili da obavljaju verske obrede. Iste godine, na pravoslavni Božić, rimokatolici su navalili na pravoslavnu crkvu u Opuzenu sa koje su skinuli zvono.
Pravoslavnima je tokom i sredinom devetnaestog veka bilo zabranjivano da slave svoje praznike po starom julijanskom kalendaru. Serdar Ivan Kačić koji je po novom gregorijanskom kalendaru slavio svoju krsne slavu Svetoga Ivana, nekadašnjeg pravoslavnog Svetog Jovana, zatvarao je u tamnice one hrišćane koji su svoje zemljoradničke poslove obavljali držeći se starog kalendara. Pravoslavni su prisiljavani da pucnjima prangija svečano dočekuju rimokatoličke biskupe koji bi posećivali mesta u kojima su živeli. Sačuvali su se dokumenti koji potvrđuju kako su teško živeli pravoslavni sveštenici u Opuzenu na čije su kuće noću nasrtali rimokatolici, stalno ih uznemiravajući. Svoj dolazak u novu parohiju morali su prijavljivati rimokatoličkom biskupu. Na sve molbe pravoslavnih koji su tražili pomoć i zaštitu, vlasti nisu odgovarale.
Krsne slava veza sa Srpskim korena
Rodovi iz Zapadne Hercegovine, čak i oni koji su davali ili daju franjevci, uz još neke običaje iz stare pravoslavne vere najupornije čuvaju krsne slavu kao direktnu vezu sa svojim srpskim pravoslavnim korenom. Sa kolena na koleno, pošto su promenili veru, očevi i dedovi, čuvajući često i staru pravoslavnu ikonu svoga sveca zaštitnika, zaklinjali su sinove i unuka da nastave da slave krsne slavu, da na dan slave pale sveća i lome slavski Kolač.
Pošto su uvideli da nisu u stanju da iskorene te običaje rimokatolička crkva pokušala je da ih bar donekle izmeni ili usmeri u tom pravcu da vremenom nestanu. Pojedini pravoslavni sveci koji se slave preimenovana su u rimokatoličke – Sveti Jovan u Svetog Ivana, Miholjdan u Svetog Mijovila, Sveti Stefan u Svetog Stjepana. Vremenom su neki od tih svetaca umesto po starom julijanskom počeli da se slave po novom gregorijanskom kalendaru. Sa ovim običajima suočila se svojevremeno krajem petnaestog veka i Dubrovačka republika kada je pod svoje skute stavila poluostrvo Pelješac, pa je pokušala da donese i nekakve propise kojima bi se umanjio značaj srpske krsne slave koju su slavili tek pokatoličeni Srbi. Krsnu slavu slave i rimokatoličke rodovi iz Konavla i Boke Kotorske.
Krsnu slavu Svetog Jovana Krstitelja slavila je, ali i danas slavi rod Kačića iz Makarskog primorja, o čemu je ostavio svedočenja franjevac Andrija Kačić-Miošić (1704 – 1760), poznati pesnik iz Makarskog primorja i monah zaostroškog samostana u znamenitoj knjizi Razgovor ugodno naroda slovinskoga , objavljenoj u Mlecima 1756. godine. Na jednom mestu opisujući i opevavajući svoje pretke Vitezovi Kačiće on kaže: “Sve kuće ovog plemena drže Svetog Ivana za svog branitelja, ma različito: jer ovi u gornjem primorju slave ga na hrišćanski (pravoslavni, prim. JB), sjutra dan po latinskim ( rimokatoličke, prim. JB) Vodokršću, u koji dan dolazi hrišćanski (pravoslavni, prim. JB) Ivanjdan; a oni u donjem primorju slave ga na latinski, po našem Božića. Imaju u Podaci svoju vlastitu crkvu Sv. Ivana, i u njoj četiri grebe, od kojih su gospodari Miošići i Aleksić, koji na drugom misto ne imadu svojih grebe od starine izvan u rečenoj crkvi “.
Ove navode upečatljiv je objasnio najbolji Kačićev tumač u biografiju Dan. A. Živaljević: “Kada uzmemo u obzir da su Kačići iz Bosne, da samo Srbi pravoslavne vere slave slavu i da i danas ima u Dalmaciji i Boki Kotarskoj čitavih bratstava, koja primivši rimokatoličke veru, zadržaše svoju staru slavu i slave pravoslavne svece, a nekima čak i pravoslavni sveštenik seče Kolač, to nećemo pogrešiti ako iz gornjih Kačićevih reči izvedem: da su Kačići starina bili pravoslavne vere i da se u Kačićevoj kući slavio zimski Sveti Jovan, koga slavi znatan deo srpskog naroda “. Sa ovakvim mišljenjem Dan. A. Živaljevića nije se složio Stjepan Banović iznoseći stav da Kačići u prošlosti nisu bili pravoslavci nego nekakvi bosanski patareni, koji su takođe slavili slavu.
Početkom dvadesetog veka u Makarskom primorju nije bilo ni jednog pravoslavnog Srbina, ni jednog pravoslavnog vernika, a kako svedoči Stjepan Banović, svi Primorci Makarska krajine “slave krsne ime i danas, upravo onako kako se ono slavili u Bosni ili Zapadnoj Srbiji. Slavi ga i sva zagorska i vrgorska krajina, a slave ga i oko mutne Neretve – dakle po svem teritoriji nekadanje Paganije – Krajine, gdjeno se toli istrajni držaše patarenstvo za nekoliko vekova “.
Baveći se pitanjem krsne slave, Banović je početkom dvadesetog veka obavio istraživanja u više sela Makarska krajine gde je popisao rimokatoličke rodova i njihove krsne slave. Obišao je Zaostrog, Drvenik, Podaci, Brist, Gradac, Baćinu, Živogošće, igrane, Drašnicu, Podgoru, Vrgorac, Banju, Koteze, Kokorić, Sridrušu, Kljenak, Rvaču, Višnjić, Dragljane, Zavojane i Kozić. Među prezimena koje je Banović popisao ima i onih koje ukazuju na čisto srpsko poreklo među kojima su: Jelčići, Kosovići, Vitasovići, Delić, Burić, Borićemo, Bogunovići, Bošković, Kalabe, Đikovići, Krstić, Stojković, Pavlović, Rosandići, Vulinovići, Jugović , Radojkovići, Vranješi, Miličević, Radonići, Miličić, Galić, Stanković, Rakić, Jolići, Marković, Vuković, Jović, Vujčići, Vulete, Čović, Nikolić, Mišić.
Rodovi koji žive u Makarskom primorju uglavnom slave krsne slave koje se inače najčešće slave kod Srba. U selu Zaostrogu, pored rimokatoličkog praznika Tri kralja koji se slave na dane pravoslavnog Božića kada je česta slava Sveti Stefan, slavi se i Sveti Mijovil (Miholjdan), Sveti Luka (Lučinjdan), Martin biskup (Mratinjdan), Nikola biskup (Nikoljdan) i Sveti Jovan (Jovanjdan).
Krsne slava se održala u Makarskom primorju i početkom dvadeset prvog veka, što potvrđuje i Glas koncila (47/1587), predstavljajući selo Vidonje, najudaljeniju župu od Splita, sedišta Splitsko-Makarska nadbiskupije. Ovo selo koje rimokatolici u Hrvatskoj nazivaju hrvatskim Nazaretom za poslednje 43 godine dalo je dvadeset sveštenika rimokatoličke crkve, od toga njih 17 su živi, a među njima i dvojicu nadbiskupa. U tom selu Vidonjama koje je toliko zadužilo rimokatoličku crkvu, kako saopštava Glas koncila, i danas “svaka porodica ima svoga sveca zaštitnika koga štuje na poseban način, te je to istinsko porodično slavlje na koje dolaze prijatelji i rodbina.”
(magacin.org)
