Drevna plemena Srba živela su na jedinstvenom prostoru još u trećem milenijumu pre naše ere; već u tom dobu, pre rasejanja,
govorili su zajedničkim jezikom koji
nazivamo opštim, praslovenskim jezikom. U vreme ovoga zajedništva,
stvoren je prvobitni sistem bogova čije početke zatičemo na prelazu iz
trećeg u drugi milenijum pre Hrista. Prva božanstva su heliocentrična,
ratnička a, sa razvitkom zemljoradnje i uspostavom stalnih staništa
(tzv. „sedelačko stanovništvo“), dolazi do izgradnje prvobitnog
zemljoradničkog monoteizma i
kulta Velike Majke.
Praotac ljudi
Pojam boga se, u svim slovenskim jezicima, isto izgovara; nastao je
kad i drevni mitološki sistem Srba, povezan sa svetlošću neba, odnosno
svetošću i idejom vrhovne vlasti i tvoraštva. Bog neba je, u prvom redu,
praotac ljudi i sveta; naziv za njega potiče od korena reči koja
označava dušu, duh umrlog.
Duh umrlog ima dušu, kao što živ čovek ima, pored duše, dah – duša diše. Indoevropski koren ove reči (deivos) prepoznat je u rečima „deus“,“dieva“, „div“, „tivar“ – one, sve odreda, označavaju boga.
Mirčea Elijade, kaže da se ideja boga razvija polazeći od odnosa prema mrtvima i njihovoj divinizaciji.
Činjenica,
da su svi Sloveni koristili isti izraz (Bog), govori o njihovom
izvornom jedinstvu tj. ova reč je imala univerzalno značenje – bila je
poznata svim narodima još dok su živeli u jedinstvenoj prazajednici.
Reč
Bog srodna je iranskoj „
baga“ i staroindijskoj „
bhaga“ što, u izvornom značenju, ukazuje na
delioca bogatstva ili darovaoca dobra označavajući, jednom rečju,
blagostanje.
Izvorni smisao sačuvan je u rečima: bogat, bogataš, bogato, bogatstvo;
suprotna je ubogost, ubožništvo. Veliki broj pojmova, u srpskom jeziku,
vezan za boga, najviše se, u govoru, koristi kad treba da označi vezu sa
životom, u negativnom ili pozitivnom smislu. Tako se, za nervni slom
ili neku propast, kaže da je udarila „božja ruka“, kuga je zvana „božjom
ranom“, bogatstvo u usevima i stoci i danas se naziva „blagom“. Hleb je
„božiji dar“ a, kada neko umre, „uzeo ga je bog“.
KУЛТ СВАРОГА
U srpskom panteonu su, glavni bogovi, prema Velesovoj knjizi,
Triglav, Svetovid i Svarog.
Ovaj poslednji je visoko božanstvo paganskih Rusa, deda bogova, strašni
bog roda božijega, nebesko božanstvo, tvoritelj celokupnog sveta,
njegova svetlost; za Svaroga Srbi imaju određenje strašnog božanstva,
Strahila, boga kao starog krvnika, što se nahodi u staroj izreci „da da
jaki bog“. Potpunija obaveštenja o Svarogu imamo preko ruskih i srpskih
hronika. Najznačajniji su kijevski Ipaćijski anali iz XII veka, treća
redakcija Povesti vremenskih let i, Hronika antiohijskog pisca Jovana
Malale iz VI veka. Ove zabeleške identifikuju Svaroga sa Hefestom dok
se, Dažbog, njegov sin, izjednačava sa Heliosom. Dažbog je imperativni
kompozitum Svaroga, u značenju davanja sreće i dobra. Vernici su,
Dažboga, načinili Svarogovim sinom, Svarožićem. Sufiks „ić“ znači odnos
sina prema ocu i zato, kod Rusa, nalazimo Svarožića Dažboga a, kod
Lužičkih Srba, Svarožića Radogosta. O kultu Svaroga indirektno svedoče
mnogobrojni ruski traktati iz XI i XII veka.
Kult Svaroga je bio naročito prisutan u velikom kulturno-
civilizacijskom centru Novgorodu (nekad Svaroževo, Svaružje), moćnom
trgovačkom središtu ranog srednjeg veka koji je imao žive veze sa
Lužičkim Srbima gde je, Sunčev kult, bio raširen i izuzetno poštovan u
Retri; nemački putopisac Bruno fon Kverfurt, Svaroga (Svaruna), 1008.g,
označava đavolskim bogom pagana – Zuarasiz diabolos a, pominju ga, u
sličnom tonu, hroničari Titmar i Helmold. Saks Gramatik o njemu piše kao
zaštitniku, patronu pojedinih srpskih plemena; u suštini, definiše ga
kao boga rata ali i dobrog domaćina što se gostima veseli i dočekuje
putnike namernike raširenih ruku (Radogost).
Staro i mlado Sunce
Dok je, u Rusiji, Svarožić bio božanstvo vatre, kod
Lužičkih Srba,
oko Maklenburga, stajao je na čelu lokalnog panteona i bio vrhovno
božanstvo. Pored Svarogovog, prisutan je i popularan Svarožićev kult.
Vatru (Svarožića) ne treba odvajati od Svaroga (Sunca). Svarožić je, kao
u jednoj varijanti, Dažbog, Svarogovo dete. Kod Lužičkih Srba,
baltičkih i zapadnih Slovena, Svarožić je Radogost, ime izuzetno često
među balkanskim (helmskim) Srbima starog i ranog srednjeg veka. Svarog,
obzirom svestvoritelj, tvorac je Sunca, Svarožića.
Prema srpskim izvorima, Svarog i Svarožić se odnose kao otac i sin i,
prema obrednoj praksi, sagledavaju se kao staro i mlado Sunce, Badnjak i
Božić. Svarog bi bio zimsko, „staro Sunce“; ono porađa mlado,
novogodišnje Sunce. U jednoj pesmi iz Bosne, koju navodi Milojević
(1869:69), kaže se:“Dodaj meni hladne vode, Koledo Koledo, Da kupamo,
okupamo mladog boga, tog Božića Svarožića… Konjic mu je jarko sunce,
bojni doro ognjeviti“. Pored toga što je bog Sunca i ratni bog,
Svarožić, iz ove narodne pesme, čiji smo tek mali deo naveli, je
gospodar neba i munja. Koledo je supstitut ostarelog Sunca koga
simbolizuje Badnji dan. Kupalo i Koledo, zajedno sa Božićem, posmatraju
se kao tri modaliteta strukturalno istog bića – Svaroga.
Srpski folklor pretpostavlja mogućnost da se Svarog i Svarožić, kao
dva božanstva koja se, u narodnoj svesti i poeziji, pokazuju u jezičkoj
formi Badnjaka i Božića (stari i mladi), interpretiraju kao dva oblika
teomorfoze pri čemu se, u mlađem, pojavljuje i stariji. U pesmi Đevojka
sa Suncem progovara (zabeležio Vuk Karadžić) se veli:“Lepši su oko mene
vjenci, Nego tvoji oko tebe trakovi, Na to Suncu jako žao bilo, Tužilo
je bogu jedinome“. Sunce traži zaštitu Svarogovu od tašte devojke!
Svarog, kao lično i ime toponima je vrlo često na Balkanu. Pomenućemo
samo nekoliko toponima iz Srbije: Svornik (Zvornik), Svrljig, Svarče,
Svarožići, Varožići, Svrača (Rača), Svarje, Svarulje. Rekosmo, kod Srba
starog i ranog srednjeg veka, ime Svarog je vrlo često. Agatije, u
svojoj Istoriji, pominje „Sklavina po imenu Svarun“. Istu osobu navodi i
Prokopije Cezarec kao Justinijanovog (Upravdinog) zemljaka i vojvodu,
Srbina koji se naročito istakao 555 g. u persijskom ratu.
Sunčev točak
U ruskom, reč „svaritje“ znači zavariti, venčati a, praslovenska reč
„svariti“ („svar“) identična je sanskritskoj „svarga“, (nebo) ili
„svaraj“(nezavisni gospodar); na staroindijskom „svargas“ znači nebo.
Slična joj je starogermanska reč „svere“ (sfera), označava olujno nebo
ili oblak. Izraz „svarog“ preoblikovan je, kao toponim, u „tvarog“
(tvarožić) i prisutan je, gotovo u istoj meri, kao i „svarog“. Svarog
je, rekli smo, simbol neba i sunčanog kola; staroslovenski naziv za
mesec decembar je koložeg, vreme kad se pali Sunčevo kolo, doba je
ponovnog rađanja boga Sunca. Okretanje kola (točka) znači pokret velikog
sunčevog kruga. U vreme srpskih božićnih praznika, kaže se:“Pali se
sunčev točak“, slaveći ponovno rađanje boga Sunca. Skitsko božanstvo
Sunca i svetlosti zvalo se Kolaksaj (sjajno nebo), sačuvano je u imenu
Kolosa sa Rodosa. Druga paralela je srpski epitet za boga Sunca, Kolaš
(toponim Kolašin), izveden iz iste jezičke kombinacije, sve u vezi pojma
kola tj. Okretanja Sunčevog točka.
I jedan i drugi koren za ovoga boga (svaritje, svar), nastali su iz
iste jezičke grupe. To je originalni koren iz praindoevropskog jezika,
postuliran kao „sr“, „sur“, „sar“,“rs“,“ras“; u sanskritu, „sur“
(svar) pravi široko semantičko polje vezano za svetlost, sjaj, nebo i
Sunce ali i kretanje, tok, kolanje, dolaženje, nastupanje, udaranje,
povređivanje, ubijanje. Ras (Rus) drugi je naziv za Srbe (Rase),
neposredno vezan za mitizovanu reku Rasu, odnosno Ra (Volgu). Svi valeri
ovog semantičkog polja, izraženi su u srpskoj, tj. slovenskoj
mitologiji svetlosti i Sunca odnosno, ideologiji i njoj primerenom
socijalnom vrednosnom sistemu i prirodnim ciklusima.
Svarogovi podanici
Iz pomenutih jezičkih korena, izvedeni su
nazivi za plemena Srba i Rusa –
u svojim prapočecima, ovi nazivi su kultni apelativi, o čemu svedoči
ogromna toponomastika, na širokim geografskim prostorima Evrope, Bliskog
Istoka i Azije, identična nazivu Sauromata, nasleđenog od Skita.
Razmotrimo pobliže ovu tvrdnju. Ime Sauromata (Σάυρσμάτάί) složenica je
od skitskog „saura“ (sura, surja) i označava božanstvo, idola boga
Sunca, što se ne razlikuje od „svar“(svarja). Drugi deo imenice je
„mata“ u značenju vere, doktrinarnog mišljenja i shvatanja. Sauromati su
sami sebe nazivali „surv(b)i“ – sledbenici kulta Sunca, što govori da
je apelativ „surbi“ stariji od etnikuma Srbi. Ovo potvrđuju sve
dosadašnje skromne infgormacije što nam ih je ostavila istorija i
arheologija, svedočeći o izgrađenom heliocentričnom religijskom sistemu,
kultu vatre, životinjskom simbolizmu (konj, orao, soko, vuk), načinu
sahranjivanja, skoro identičnom kod drevnih Srba i Slovena s tim što
jenaziv Slovena kultno istoznačan sa imenom Srba; kao plemenski naziv,
znatno je mlađi od srpskog i relativno se kasno pominje u istoriji.
Naveli smo da
naziv Srba, Rusa i Slovena potiče iz istog jezičkog korena. Isti je slučaj i sa imenima
sarmatskih plemena. Amijan upućuje da se ime
Alana tumači
od „halana“, oni koji se kreću (kotrljaju) na kolima. Takođe, koren
„ala“ upućuje na svetlo, vatru (mitsko biće ala, vrsta zmaja, baca
vatru), takođe, u značenju riđ, rus, crvenkast.
Naziv za Roksolane je kombinacija korena „rus“ i Alani,
blisko sa „aruša“( crven, koji sija; sunčevi zraci se nazivaju „aruši“)
u značenju rumen, blistav, sjajan, ali i onaj koji povređuje, ubija.
Alani se identifikuju sa Antima čije ime je u vezi sa „ant“ i
„atati“, kretati se tamo amo, lutati i, starogrčkom „antos“ (sjajno,
svetlo). Sanskritsko „anta“ (krajnji, pogranični) upućuje na Ante kao
krajišnike, ljude iz krajine. Ime Aorsa se objašnjava iz
„aruša“(rumen, riđ, crvenkast, sunčan, blistav, sjajan) i odgovara
kasnije ustaljenom etnonimu Rusa. To znači, možda, da se veliko pleme
Rusa prvobitno zvalo Aorsi dok se nije, narodnosno, izdvojilo iz
sarmatske mase. Na tu mogućnost ukazuje i njihovo povezivanje sa
Alanima, takođe „svetlim, riđim, sjajnim“( u srednjevekovnoj mitologiji
„belim“) u nazivu združenih plemena zvanih Alanorsi (Alani i Aorsi).
Pobijen „goli“ mač
Sa kultom Sunca nerazdvojno je povezan i kult ognja. On
je, kod Srba, bio dominantan i vodi poreklo od domaćeg ognjišta – oganj
se smatrao Sunčevim sinom. Taj kult je naročito vidljiv u pogrebnom
ritualu sa kojim su povezani kameni žrtvenici i prenosni oltari.
O kultu mača, simbolu ognja, kod Sauromata, piše Amijan Marcelin i
Kliment Aleksandrijski. Pored njih, o Sauromatima kao vrsnim ratnicima,
pišu Herodot i Strabon. Kult je, kako uviđa Saks Gramatik, povezan sa
solarnim božanstvima, najčešće predstavljenim mačem, u pratnji drugih
ratnih oružja (koplja, strele, noževi, sekire, topuzine). Amijan svedoči
da su
Alani obožavali „go mač pobijen u zemlju“. Gramatik piše
kako je zapazio „golem mač“ kod jednog Svetovidovog kipa u Lužičkih
Srba.
Ovaj kult je poslužio za izgradnju mita o Eskaliburu, maču kralja Artura.
Solarna božanstva su uvek i ratna. Herodot beleži
žrtvovanje konja kod Masageta, „štovalaca samo jednog boga Sunca“. Brigu
o kultu su monopolizovale žene, porodične ili rodovske sveštenice,
čuvarice kućnog ognjišta. Poseban značaj imalo je bajanje i proricanje
pomoću vrbovog pruća. U pogrebnom obredu koristi se vatra, pokojnici se,
pre sahrane, spaljuju. Sa kultom Sunca se povezuju prstenaste ograde
oko grobova, kao i kameni ili metalni podvesci u obliku diska. Solarna
simbolika je u raznim krstovima i predstavama orla, konja i jelena.
Srpska Velika Majka
Kod Srba je, kult Velike Majke, bio povezan sa solarnim tako što je,
zemaljski poredak, bio u skladu sa nebeskim, tj. bila su isprepletena
oba religiozna pola: oca (Svaroga) i Velike Majke, u okviru jedinstvenog
kulta svetlosti. Obožavanje Velike Majke je srž kulta plodnosti čija
simbolika je dominantno prisutna motivom romba sa krstovima (ili sa
četiri tačke), na srpskoj i ruskoj nošnji, kao i mnogobrojnim
artefaktima, svakodnevnim predmetima i životopisima, naročito raširenim u
ruskom srednjovekovlju.
Ovaj motiv („romb sa kročkami“) Ribakov (Herootova Skitija) zapaža na
ruskom, srpskom i slovenskom folkloru, podvlačeći da je simbol prisutan
na ženskim nošnjama i da se koristi isključivo na suknjama koje
nose udate žene. Rombo- tačkasti znak simbolizovao je zemlju- oranicu,
smeštenu između podnevnog i noćnog, podzemnog Sunca. Simbol je zapažen u
antici, helenističkom periodu i, kasnije, poprima razne oblike: više
rombova, jedan romb, svastika sa meandriranim krajevima, kvadrat
presečen krstom i tačkama (ocilima) u četiri polja (srpski grb); on je,
često prisutan kod zemljioradnika neolita i eneolita. Datujući njegovu
starost, u vreme ne pre četvrtog milenijuma pre Hrista, Ribakov ovaj
motiv smatra nosećim agrarnim simbolom Velike Majke.
Isti motiv je, u hrišćanskoj simbolici, povezan sa Majkom Božijom.
Obilato je zastupljen na našoj narodnoj nošnji. Na srpskom Balkanu on se
javlja u arheološkim iskopinama na figurinama iz Vinče, u ornamentici
Kličevca, nešto modifikovan na keramici dubovačko- žutobrdske grupe, kao
i svastikama na pojasevima gvozdenog doba iz Mramorka i Umčara, uz
druge simbole u srpskim grobovima. Arheolog M. Vasić je uočio, u
Kličevačkoj nekropoli, na jednom fragmentu žrtvene kotarice. Novija
arheološka istraživanja zatiču ga u gradinskim grobovima.
Kako su postali Srbi
Romb i simboli u njegovom obliku, su univerzalni i, skoro svuda,
vezani za ženu, plodnost i ženske reproduktivne organe. Ovaj znak Velike
Majke ide uz solarna značenja i simbole. Kod poljoprivrednih društava
plodnost, svojom simbolikom, u sebi obuhvata vezu ženskog i muškog, neba
i zemlje, Sunca i Meseca, semena i njive. Kako vidimo, nije reč o
statičkom kvadratu nego o rombu, „kvadratu u pokretu“, u promeni. U
njemu su
sunčevi simboli (krst, krugovi, tačke, ocila) i nije
slučajno što, kraj njega, nalazimo i svastiku, tipičan simbol svetlosti i
pokreta.
Po Herodotu Srbi (Sarmati) su nastali iz brakova Skita i Amazonki. U
antičkoj istoriografiji, pohod Amazonki na Atiku je prihvaćen kao
neosporna činjenica. Mnogim gradovima je pripisano da su ih
podigleAmazonke (Efes, Smirna, Mirina). Žene ratnice se lociraju na
nekoliko područja: u Maloj Aziji (od Propontide do Likije), na Pontu,
Sauromatiji i Skitiji (istočno od jezera Meotis, severno i zapadno od
Trakije). Najstarija zabeležena legenda o ženama ratnicima je u
Mahabharati i u vezi je sa
ritualom žrtvovanja konja pri skitskim i sarmatskim pogrebnim ritualima (kao i prilikom pokopa Keltskih princeza).
Veze sa Amazonkama, u srpskoj tradiciji su, pored
toga da sauromatska žena nije mogla postati ravnopravan član društva dok
ne ubije barem jednog neprijatelja,
žene ratnice, čiji trag nalazimo u predanjima o vilama, u srpskoj epici najviše povezanih sa junacima, ratom i brigom o herojima.
Ubojite vile
Naime, kod Srba, postoje
vile koje nisu samo
nimfe ili suđaje,
već su i ubojite, druže se sa junacima, biju se, učestvujući u
bojevima; neke su zadužene za vidanje rana. Upravo ta njihova ratnička
funkcija je najviše zastupljena u srpskim narodnim pesmama. Vila je
junakova posestrima, kuje ili oštri oružje, proriče, predskazuje smrt,
sama nosi luk i strele. Na Amazonke ukazuje i to da su srpske vile
herojima ljubavnice, odabrani se njima žene – u svemu je, vilama,
karakteristično amazonsko ponašanje: zarobljavaju mladiće da sa njima
žive, odvode mlade muškarce da im daruju potomstvo, nemaju muškog
poroda, kriju ljubav sa momcima, vole više slobodu nego bračne obaveze
i, u svemu su jednake najvećim herojima.
Ptolomej, na „amazonskom putu“ nalazi brojna boravišta Srba (Sauromata):
u Kolhidi, Galatiji (toponimi Sarmalija, Saralus), Kapadokiji (Sermuša,
Sauranija, Surbalija, Sarbena). Dakle, ne može se govoriti o
izolovanosti Amazonki i nekakvoj zajednici žena već o Srbima kojima
vladaju žene (možda neka vrsta
matrijarhata) kako piše Skilak iz Karijanda. Dokaz, u najmanju ruku
ženske ravnopravnosti, je i osvedočeno postojanje vladarki kakva je, recimo, bila
Tomirida koja je, sa Masagetima, porazila persijskog cara Kira.
Takođe, Amazonke potvrđuju primarnu vezu muškog/ženskog, boga oca/
boginje majke, neba/ zemlje, Sunca/ Meseca, vatre/ vode. Kao sveštenice
sunčevog kulta bile su, svakako, zanimljive za stvaraoce mitova i
legendi pa, ne čudi povezivanje sa kultom Apolona i Artemide – srpske
Lužice (Λυγοδεζμά), posredno vezanih za
kult Velike Majke.
Omužene
Skitskom nazivu za
Amazonke – Oiorpata (Οίορπάτά)
odgovara sanskritsko „ajurpati“ (ayur pati) u značenju mlada puna snage,
gospodarica, žena, supruga. Ovo bi bilo identično srpskom nazivu „o-
mužena“, od srpskog „mužiti“, uzeti za muža, tj. odnosilo bi se na udate
žene, one koje su sebi izabrale muževe, pa su se – omužile. Ova srpska
reč korespondira sa
sumerskom reči „amagan“ (majka rodilja) odnosno, Amangena, Amazonka. U
prilog ovoj pretpostavci idu i srpske reči mlada (ajur) i nevesta (na
sanskritu nivesta) u smislu udata, udomljena, istog porekla kao i
sinonim „mlada“, saobrazno nekadašnjem izrazu „omužena“. U pisanim
spomenicima i kraljevskim poveljama, reč „omužena“, u istom smislu,
koriste srpski pisari i vladari. Spomenimo još
ratni i religijski simbol Amazonki – dvosekli sagaris (sekirа) što je oruđe kulta kod Skita i Sarmata.
Аutor – Miodrag Milanović
Извор ЗАВЕШТАЊА ПРЕДАКА (ВЕСНА РАДОЈЛОВИЋ)
Јаша Томић о вери Србиновој:
https://www.youtube.com/watch?v=MB8hUe7imhU
.